उपनिषदः

0 Comments

उपनिषदः परिचयः

उपनिषदः वेदाङ्गमण्डलेषु अन्यतमा महत्त्वपूर्णा कृतिः अस्ति। एषां प्राचीनग्रंथानां उत्पत्तिः वेदकालात् आक्रम्यते, यत् वेदानां सहायकतां तत्त्वज्ञानमाध्यात्मिकतां च समन्वयन्ते। शुद्धसंस्कृते लिखिताः एते ग्रंथाः वेदानां अंतिमभागरूपेण परिगण्यन्ते, यत्र विश्वजनीनः प्रश्नाः, जीवनस्य ध्येयः, मानवसृष्टिमूलम् इत्यादीनां विषयेषु विषदविचारः क्रियते।

वेदाङ्गमण्डलेषु यदा उपनिषदः स्थापिताः सन्ति, तदा एतेषु प्रतिपाद्यविषयम् आभ्यन्तरमर्मतत्त्वसेबतया विशेषत्वम् अस्ति। उपनिषदां मूलेतः मुख्याः लक्ष्याः आत्मानं बोधयन्ति, अधिगततत्त्वज्ञानस्य प्रचारम् कुर्वन्ति च। तेषां मध्यमांस्य बृहत् तत्त्वशास्त्रं आध्यात्मिकपरंपराः च संधर्भयन्ति, यत्र प्रश्नः ‘कोऽहम्?’ इति समूहः केंद्रीयः अस्ति। अत्र आत्मा ब्रह्म च एकमेव इति सिद्धान्तः प्रतिपाद्यः सति, आत्मानं विश्वस्य सर्वमूलम् स्वागतं करोति।

उपनिषदांविषये सामान्यज्ञानम् अध्ययनस्य ज्ञानस्य प्रियंकरं स्रोतः अस्ति। तन्वन्तरे, उपनिषदां पाठानां अध्ययनस्य विधयः, अभ्यासक्रियाः च आलोक्यते, यत्र अध्यात्मज्ञानस्य अवगाहना उपनिषदाधिष्ठानाय सहकार्यं करोति। लोकातीतम् अध्यतित्कोणित्वर्ति विद्यार्थिनः इह अन्वेषणं कर्तुम् साहायिकाः विज्ञाप्यन्ते।

अतः, उपनिषदग्रंथानां अध्ययनं नवसमीकरणमाध्यात्मिकदृष्ट्या प्राप्तव्या आहूतिरेव समर्पयन्ति। चेतसः स्वातन्त्र्यं उच्चयते, व्यक्तित्वस्य संवसारणेन, अध्यात्मसाध्यतया आह्वानितुम्, उपनिषदः महत्ता अति महत्वपूर्णानां ग्रंथानां स्थापनायां अवलम्बते।

उपनिषद् शास्त्राणां प्रवृत्तिः

उपनिषदः तत्त्वज्ञानस्य सारं वेदेषु प्राप्तवंतः। उपनिषद्सु विवेचितं तत्त्वज्ञानं मानव जीवनस्य गूढ़ार्थं समाहितं अस्ति। उपनिषत्काले आदिश्रृङ्गेऽपि एषः ज्ञानयोगः प्रधानः आसीत्। उपनिषदां संख्या एवं तेषां भेदाः अध्येतारं अधिकं स्पष्टं विधानं कर्तुं सहायकाः भवन्ति।

उपनिषदां संग्रहे ख्याताः उपनिषदाः अष्टोत्तरशताः सन्ति, यद्यपि प्रसिद्धमानि द्वादश उपनिषद्सु अधिकं स्थानं प्राप्नुवन्ति। एषु प्रख्यातोपनिषत्सु मुण्डक, माण्डूक्य, तैतिरीय, ईश, केन, कठ आदि प्रमुखाः सन्ति। उपनिषदां विविधता, तेषां अद्वैताद्वैत भेद, योग, भक्ति, कर्मयोग इत्यादयः मुख्यविधयः अनुमन्तव्याः सन्ति।

शिष्याणां शिक्षायाः रूपं तथैव गुरुः शिष्यस्य संवादः उपनिषत्सु विशेषमहत्वं प्राप्नुवन्ति। उपनिषद्सु प्रमुखतः महत्वपूर्णं संवादरूपेण तत्वज्ञानं प्रदत्तं वर्तते। गुरु शिष्य संवादेन ज्ञानार्जनं तपोधनस्य सर्वश्रेष्ठ मार्गः प्रकटितः अस्ति। यह गूढ़ार्थः निर्देशति कि ज्ञानस्य अन्विष्टी केवलं गुरौ शिष्येण वा केवलं शास्त्रं पठने न संभवति, अपितु विचारसंवर्धन एवं संवाद जन्य पथं अनुसरणीयाः।

उपनिषदां प्रवृत्तिः विज्ञापनं प्रतिभाति की वे उपनिषदः मानवीय चेतनायाः उच्चतरं स्यूतनं लक्ष्यीकृत्य तत्त्वज्ञानस्य मुक्तता प्रतिपादयन्ति। एषः संवादात्मकः अद्वैतशरणं विश्वदृष्ट्यां अपि नूतनः विषयः निर्माणं ध्येयमीरितः अस्ति।

उपनिषद् ग्रन्थानां स्थाने भारतीय साहित्ये

भारतीय संस्कृति एवं साहित्ये उपनिषदः महत्वपूर्णं स्थानं ध्रियन्ते। मनोनाशं करणं यत् पठ् उपनिषदः तद् अस्माकं जीवनस्य सम्भाव्य मार्गः अस्ति। उपनिषदः वेदान्तस्य आधारभूतास्ति, यस्मिन्स सर्वेषु अस्ति वह प्रदीप्तः दर्शनस् अमृतः अस्ति। वेदान्तं पतञ्जलि योगसूत्रस्य च आधारभूतं तत्वं उपनिषदः विसृजनि।

उपनिषदः न केवलं तत्त्वज्ञानस्य पारम्परिकं स्रोतं अस्ति, अपितु एते तात्त्विक गोत्राणि तेषु परिव्याप्तं अस्ति जनमानसाः अनुप्राणयन्ति। अतिक्रान्त: आध्यात्मिकता राष्ट्रिय विमर्शेषु अपि दर्शनम् अस्ति, यः एकं नवान्वेषणम् अपि पेशयति। अद्वैतवादः, विशिष्टाद्वैतवादः च प्रधानः उपनिषदां सिद्धान्तः भावतः विस्तारितः अस्ति।

वयम् इच्छेम समाजस्य परिवर्तनकारकं नवीनमीडियाम् उपनिषदः तन्त्रम्। ते न केवलं आध्यात्मिक विषयेषु प्रवृत्तमन्ति, अपि तु तात्त्विक चर्चा आवश्यकं नेतृत्वं प्रददति। भौतिकवादस्य, भौतिकतावदः च लोकानाम् संज्ञानस्य शिविरणायं अनुवदन्ति।

एषः उपनिषदां अत्यन्त, व्यवहारस्य च उपयोगं वैशिष्टाय भाषां उपयुक्तः। उपनिषदः समीक्षावान्, प्रश्नकर्ताः, च उपदेशकों समीपे चरति उपदेशत्वे आधारमण्डलम्। भारतीय साहित्ये तदुपनिषदः स्थाने तिष्ठति वर्तमानाः युगस्य जनानां मार्गदर्शनं सदा प्रयासयते।

“`html

यथा उपनिषदः नामकः शास्त्रम् अनेकानेक आध्यात्मिक तथा तत्त्वशास्त्रीय विचाराधाराणां समुच्चयः अस्ति, ततः एव प्राचीन भारतीय ज्ञानपरंपरायाम् प्रमुख स्थानं प्राप्नोति। तत्र सर्वस्यै: प्रतिपेदिते प्रमुख उपनिषदां विवेचनं क्रियते।

ईशावास्योपनिषद्

ईशावास्योपनिषदः यथा नामतः स्पष्टीकरोति, ‘ईशा वास्यम्’ इति, सर्वं जगत् परमेश्वरेण आवृतं अस्ति। अनेन उपनिषदे अद्वैत वेदान्तस्य मुख्य धारणा प्रतिपाद्यते। तत्र एकत्वं, त्यागः च प्रमुख शिक्षाविधयः वैल्लक्षिताः सन्ति।

कठोपनिषद्

कठोपनिषद् यम-नचिकेतसंवादेन प्रारंभं करोति। अत्र मरणोत्तर जीवनस्य स्वरूपं, आत्मज्ञानस्य महत्वं च प्रतिपाद्येते। नचिकेतः यथार्थ तत्त्वज्ञानेन आत्मानन्दस्य अनुभवं प्राप्नोति। मुख्य मन्त्राः – “ऋते ज्ञानान्न मुक्तिः”

मुण्डकोपनिषद्

मुण्डकोपनिषद् द्विभेदे विद्यायाः – परा तथा अपरायाः विवेचनं करोति। अपरविद्या यथा वेदञ्चतुष्टयो, पराविद्या यथा ब्रह्मतत्त्वविज्ञानं। अत्र ध्यानयुक्तया प्रज्ञायाः मार्गः विस्तृतः वर्णयते। विद्यायाः महत्वं यथा ‘सत्यस्य सत्यम्’ सर्वेभ्यः प्रसिद्धं अस्ति।

तैतरीयोपनिषद्

तैतरीयोपनिषद् प्रमुखदैवविद्यां प्रतिपाद्यते। तत् सृष्टिस्वरूपस्य, प्राणविद्यायः, कूटस्थप्रज्ञायाश्च वर्णनं करोति। आत्मज्ञानं, ब्रह्मानन्दः इत्यादयः विषयाः प्रमुखतया विविच्यन्ते। अनेका महाक्षराणि उपनिषद्यां प्रसिद्धानि।

छान्दोग्योपनिषद्

छान्दोग्योपनिषद् गीतारहस्यस्य प्रमुख संसरेण सह सम्बन्धं करोति। यत्र गीतायाः युक्तिं, विविध ध्यानविद्यायाश्च प्रकाशं करति। सत्यमेव सत्यं स्फूर्तिम् लक्ष्मयन् अयं उपनिषद् परिचयं करोति। तत् “तत्त्वं असि” एव प्रमुखो वाक्यः। एवमादेशः लोकाय दत्त इति।

“`

उपनिषद् एव समाधानरोपणानि

उपनिषदः प्राचीनाः भारतीयाः अध्यात्मविद्यायाः महानिर्माणकत्वं स्वीकुर्वन्ति। इदं साहित्यं आध्यात्मिकजीवनस्य मार्गप्रदर्शनं करोति यत्र आत्मानात्मविवेकः, ज्ञानकर्मविवेकश्च महत्त्वं धृतवान्। उपनिषदांमध्ये विविधा उपदेशाः प्राप्यन्ते ये जिनानाम् प्रतितंनं समस्यानां समाधानस्य रूपेण समन्ति। एते उपदेशाः मानवस्य जीवनस्य विविधाः आयामान् अनावरणं कुर्वन्ति, यथा आत्मवितं जीवनं, आध्यात्मिकं शोधनं, कर्मयोगस्य विज्ञानं च।

उपनिषदः आत्मानात्मविवेकं अत्यन्तं स्पष्टं अतः व्यक्ती आत्मनः स्वरूपमवगतुं शक्नोति। ‘कथोपनिषद्’ आत्मविद्यायाः मूलाधारं प्रवृत्तमिति प्रसिद्धम्। तस्मिन्नेव जातकमध्ये नचिकेतास्य उपदेशेण आत्मेयको आत्मतत्त्वमवगतः। एषः अध्यात्मविद्यायाः प्रमुखः अंगः इति विचार्यते।

ज्ञातव्यमस्ति यत् कर्मयोगस्य उपदेशोऽपि अतीव महत्त्वपूर्णः उपनिषदांमध्य अस्ति। ‘’ ईशोपनिषद्’’ नियन्तृभागवतं आत्मानमेव परमात्मानं प्रकटयति तथा जनानां कर्तव्यं कर्मण्येव अधिकारः इति कथनीयते। एष उपदेशः मानवजीवनस्य समस्यासु निरीक्षणं, विवेकस्य उपभोगं, स्वकर्मणां फलानां विषयेषु विरागं च स्थापितुं समदृश्यते।

एवं उपनिषदः ज्योतिश्चमकवत् आत्मज्ञानं, कर्मदर्शनं, आध्यात्मिकमुदीचीकामनं च दृश्यन्ते। तेषां शिक्षायां जीवनस्य समस्याः अत्रोपदिष्टाः असूनि च साधनीयानि। उपनिषदां उपदेशाः मानवं आध्यात्मिक, मानसिक शारीरिक शान्त्याः मार्गेण नेतुं समर्थाः इति अवगम्यते। उपनिषदः आत्मानुसंधानस्य आध्यात्मिक यात्रा एव मानवजीवनस्य समस्यासु समाधानानि प्रकटयन्ति।

उपनिषदों में विज्ञान और तत्त्वज्ञानम्

उपनिषद खोजकर्ता प्रकृति के गहरे रहस्यों को समझने के प्रयास करते हुए मानवता को गहन तत्त्वज्ञान और विज्ञान के अद्वितीय सम्मिश्रण का बोध कराते हैं। उपनिषदों का विज्ञान पर प्रभाव इस बात से प्रकट होता है कि वे न केवल भौतिक दुनिया को समझने का प्रयास करते हैं, बल्कि उसकी गहनतर आध्यात्मिक और तात्त्विक परतों को भी उजागर करने की कोशिश करते हैं।

उदाहरणार्थ, “चन्द्रिका” (प्रकृति) और “पुरुष” (आत्मा) की संकल्पनाएँ उपनिषदों में गहराई से कुछ जाती हैं। प्रकृति को वैज्ञानिक दृष्टिकोण से देखने पर हमें उपनिषद की दृश्यता में पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, और आकाश के पञ्चमहाभूतों का उल्लेख मिलता है, जो आधुनिक विज्ञान के तत्वों (elements) के संज्ञान के अनुरूप हैं।

उपनिषदों में तत्त्वज्ञान की चर्चा एक व्यापक और समग्र दृष्टिकोण को सामने लाती है। उपनिषदों में साध्य और साधन का विचार मानव जीवन के हर पहलू पर गहन प्रभाव डालता है। यह तत्त्वज्ञान न केवल आत्मज्ञान (स्वयं की चेतना की प्राप्ति) की प्राप्ति पर बल देता है, बल्कि यह भी प्रकट करता है कि हर भौतिक वस्तु और घटना एक गहरे और गूढ़ तात्त्विक आधार पर टिकी हुई है।

इस दृष्टि से देखा जाए तो उपनिषद ना केवल आत्मा और परमात्मा की खोज में सहायक हैं, बल्कि यह भी समझाते हैं कि विज्ञान और तत्त्वज्ञान एक दूसरे के पूरक हैं। जहां विज्ञान बाहरी दुनिया के रहस्यों का अनावरण करता है, वहीं तत्त्वज्ञान भीतर की दुनिया को उजागर करता है। इस प्रकार, उपनिषद मानवता को एक संतुलित और समग्र दृष्टिकोण प्रदान करते हैं, जिसमें भौतिक और आध्यात्मिक दोनों ही पक्षों का समन्वय होता है।

इस अद्वितीय दृष्टिकोण के कारण, उपनिषद ना केवल भारतीय विचारधारा में महत्वपूर्ण स्थान रखते हैं, बल्कि वे विश्व में भी तत्त्वज्ञान और विज्ञान के मध्य तालमेल की अनूठी मिसाल प्रस्तुत करते हैं।

पश्चिमीय विचारधाराओं पर उपनिषदों का प्रभावः

पश्चिमी विचारधाराओं और दार्शनिक परम्पराओं पर उपनिषदों का प्रभाव अत्यंत महत्वपूर्ण और व्यापक रहा है। उपनिषदों के गहरे तात्त्विक निष्कर्षों एवं आत्मा, ब्रह्म और जगत के बीच संबंध पर आधारित अवधारणाओं ने पश्चिम के विचारकों को अपनी ओर आकर्षित किया है। उपनिषदों ने पाश्चात्य दर्शन की संपदा में न केवल समृद्धि जोड़ी है, बल्कि उनके गहन चिंतन को भी चुनौती दी है।

उदाहरणस्वरूप, जर्मन दार्शनिक आर्थर शोपेनहावर ने उपनिषदों को “मानव जाति का सर्वश्रेष्ठ प्रबोधन” कहा था। शोपेनहावर की विचारधारा, जिसमें जीवन के निरंतर संघर्ष और इच्छाओं के द्वंद्व का उल्लेख है, उपनिषदों की गहन दर्शनिक शिक्षाओं से प्रेरित थी। शोपेनहावर ने उपनिषदों को अपने जीवनकाल में बार-बार पढ़ा और उन्हें अपने कार्यों में प्रमुख स्थान दिया।

इसके अतिरिक्त, थॉरो, एडिसन, एवं आईंस्टाइन जैसे अनेक पश्चिमी विद्वानों और वैज्ञानिकों ने भी उपनिषदों से प्रेरणा पाई। हेनरी डेविड थॉरो ने अपने जीवन के सरलता और आत्म-साक्षात्कार की दिशा में उपनिषदों के गहन उल्लख का सहारा लिया। साक्षातकर और ध्यान की विधियों ने पश्चिम में योग और ध्यान को पुष्ट किया है, जो मूलतः उपनिषदों से ही उद्गमित थे।

पाश्चात्य जगत में वैज्ञानिकों ने भी उपनिषदों की अंतर्दृष्टियों को उनके वैज्ञानिक अध्ययन में अपनाया है। उपनिषदों की विश्व दृष्टिकोण की सम्पूर्णता और अंतर्निहित एकात्मकता ने सापेक्षता और क्वांटम भौतिकी जैसे क्षेत्रों में नयी दृष्टिकोण दिए हैं। इसके माध्यम से, विश्व को समझने की नई दार्शनिक दृष्टियाँ उत्पन्न हुई हैं, जो मुख्यतः उपनिषदों की विचारधाराओं पर आधारित हैं।

अतः यह स्पष्ट होता है कि उपनिषदों ने न केवल अध्यात्मिकता और दार्शनिक चिंतन को प्रभावित किया है, बल्कि विभिन्न क्षेत्रों में भी अपनी अमिट छाप छोड़ी है। उपनिषदों की शिक्षाएं समय और स्थान से परे, सार्वभौमिक सत्य के रूप में स्वीकृत होती रही हैं और आगे भी होती रहेंगी।

“`html

उपनिषदः: आज के समाज में

उपनिषदों का आधुनिक समाज में महत्वपूर्ण योगदान अति उल्लेखनीय है। यह ग्रंथ न केवल प्राचीन भारतीय ज्ञान के स्रोत हैं, बल्कि वे आज भी मानव जीवन के विभिन्न पहलुओं में गहरे अर्थपूर्ण मार्गदर्शन प्रदान करते हैं। सांसारिक चिंता, नैतिक अनिश्चितता, और आत्मिक शांति की खोज में उपनिषदों के विचारों का आज के परिप्रेक्ष्य में गहरा प्रभाव है।

आधुनिक दृष्टिकोण से देखा जाए तो उपनिषदों ने जीवन जीने की कला और जीवन की सचाई को जिस प्रकार प्रस्तुत किया है, वह आज भी सुसंगत है। संकल्पना कि आत्मा अनंत और अद्वितीय है, जीवन ‘माया’ का खेल है जिसे विवेकपूर्वक समझकर व्यतीत किया जाना चाहिए, यह जीवन दर्शन आज भी उतना ही प्रासंगिक है जितना सदियों पहले था।

समाज में नैतिकता, आध्यात्मिकता, और मनोविज्ञान के संगम के रूप में उपनिषदों का शिक्षण विशेष रूप से महत्वपूर्ण है। मनुष्य के अंतर्मन की जिज्ञासाओं को शांत करने के लिए उपनिषदों में दिये गये आत्म-आविष्कार और परम सत्य की खोज के सिद्धांत अत्यंत उपयोगी हैं।

उपनिषदों को समकालीन समस्याओं के समाधान के रूप में भी देखा जा सकता है। उदहारण के लिए, मानसिक तनाव और आत्म-संतोष की कमी को उपनिषदों के आध्यात्मिक अभ्यासों और ध्यान योग के माध्यम से कम किया जा सकता है।

शिक्षा, स्व-प्रबंधन, और सामाजिक इकाई के रूप में मनुष्य की मूलभूत मूल्यों की तरफ उपनिषदों ने हमारा ध्यान आकर्षित किया है। यह केवल धार्मिक ग्रंथ नहीँ है, अपितु समय-समय पर इन्हें जीवन के नियम और मार्गदर्शकों के रूप में अपनाया है।

इस प्रकार, उपनिषदों की शिक्षाएँ न केवल ऐतिहासिक और धार्मिक महत्व रखती हैं, बल्कि आज के युग में भी उनकी उपयोगिता और प्रासंगिकता अपरिहार्य है। वर्तमान समाज की समस्याओं का समाधान और आध्यात्मिक लक्ष्य की प्राप्ति के लिए उपनिषदों की शिक्षाएँ अमूल्य हैं।

“`

About The Author

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *